Paula Wężyk

---

Życiorys

Paula Wężyk była znaczącą postacią myjomickiej gałęzi rodziny Wężyków, pochodzących z Osin, a jej rodowód sięga do pierwszej połowy piętnastego wieku. Urodziła się jako córka Pawła Bolesława Wężyka (1829–1893) i Eleonory Ewy Kamockiej (1844–1919) z miejscowości Niewierszyn. Rodzice Pauli sformalizowali swoje małżeństwo 15 maja 1860 roku w kościele parafialnym w Dąbrowie nad Czarną, znajdującym się w powiecie opoczyńskim w Królestwie Polskim. W posagu Eleonora przekazała Pawłowi połowę wsi Niewierszyn, w tym folwarki Wymysłów i Taraska oraz majątki Ostrów, Kamocka Wola oraz Kawęczyn.

W styczniu 1863 roku, kiedy to w Królestwie Polskim wybuchło powstanie przeciwko zaborcom rosyjskim, rodzina Wężyków aktywnie wspierała powstańców. Niestety, represje i obciążenia hipoteczne zmusiły Pawła Wężyk do sprzedaży wsi Kawęczyn w kwietniu 1869 roku, a wkrótce potem także Niewierszyna. 1 lipca 1870 roku Eleonora, wraz z trzema córkami, opuściła Niewierszyn, przez rok zamieszkując Warszawę – gdzie rodzina miała kamienicę – a następnie przeniosła się do Kępna. Paweł Wężyk, na prośbę swojego brata Władysława, administruje majątkiem rodzinnym w Myjomicach.

Paula miała pięć sióstr: Maria (1862–1903), która wyszła za mąż za Celestyna Przyłuskiego (1854–1896), Zofia (1863–1898) poślubiła Zygmunta Tadrzyńskiego (1857–1901), Felicja (1865–1928) była żoną Antoniego Grabskiego (1857–1917), Aniela (1870–1948) wyszła za mąż za Władysława Tomaszewskiego (1865–1914), a Józefa (1871–), po śmierci pierwszego męża, poślubiła Bernarda Chrzanowskiego (1861–1944) herbu Nowina. Wszystkie siostry Pauli aktywnie angażowały się w życie społeczne, włączając się w różnorodne kobiece organizacje.

Lata 1876-1902

Paula spędziła swoje pierwsze lata życia w Kępnie. W 1882 roku rodzina przeniosła się do Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie Paula rozpoczęła naukę, doświadczając wielu trudnych chwil. Ważne dla jej edukacji były wizyty w majątku stryja Adolfa Wężyka w Karminie, gdzie uczyła się z kuzynkami: Józefą, Stanisławą i Wandą. Tutaj panienki poznawały takie przedmioty jak język polski, historia narodowa, geografia oraz język francuski. Już jako dziecko tworzyła wiersze i powinszowania dla najbliższych, a także sięgała po popularne wówczas czasopisma dla dzieci, w tym „Wieczory Rodzinne”. W 1889 roku uczestniczyła w konkursie ogłoszonym przez to pismo, wysyłając własny wiersz pt. „Litościwa Bronisia”, który został doceniony i opublikowany.

Na początku grudnia 1889 roku lub na początku stycznia 1890 roku rodzina Wężyków zdecydowała się na przenosiny do Kalisza, gdzie Paula mogła dalej rozwijać swoje umiejętności edukacyjne. W Kaliszu, gdzie znaczącą rolę w życiu oświatowym pełnili Stefan Giller (1834–1918) i Melania Parczewska (1850–1920), Paula mogła czerpać z ich wiedzy. 25 stycznia 1893 roku zmarł Paweł Wężyk, co z pewnością wpłynęło na dalsze losy rodziny. Pod koniec 1901 roku Eleonora i Paula Wężyk podjęły decyzję o przeprowadzce do Poznania.

Lata 1902-1921

Poznań, jako centrum polskiego życia społecznego i kulturalnego, stworzył Paulinie możliwości zapewnienia godziwego życia zarówno dla niej, jak i jej matki. W marcu 1903 roku zadebiutowała na łamach „Dziennika Poznańskiego” wierszem zadedykowanym Józefom. W kolejnym roku opublikowała wiersz „Zaduszki” oraz utwór „Na wiec”, bezpośrednio nawiązujący do wydarzeń z Poznania. Równocześnie Paula nawiązała współpracę z ks. Józefem Kłosem, redaktorem „Przewodnika Katolickiego”, gdzie pisała do dodatku dla dzieci, „Opiekun Dziatek”. Jej utwory szybko zyskały popularność i zaczęły być publikowane na pierwszych stronach czasopisma. W 1907 roku jej wiersz „Nad polską wioską” odnosił się do noweli osadniczej oraz postawy Michała Drzymały w obronie swoich praw do budowy domu.

Paula Wężyk z dużym zaangażowaniem uczestniczyła w działalności charytatywnej. W 1907 roku zadebiutowała w tygodniku „Praca”, pisząc utwór z okazji „Złotego wesela” hr. Mieczysława i Marii Kwileckich. W 1909 roku jej wiersze zaczęły pojawiać się w „Gazecie dla Kobiet”. Od maja 1910 roku redagowała „Nasz kącik” – dział, w którym uczyła dzieci języka polskiego, pisania oraz dobrego wychowania. W swoich publikacjach odnosiła się do istotnych wydarzeń, w tym do śmierci Elizy Orzeszkowej oraz Marii Konopnickiej, dla których pisała wspomnieniowe wiersze. Zachęcała również dzieci do aktywności społecznej, angażując je w zbiórki darów dla Towarzystwa św. Wincentego à Paulo oraz w kampanię kanonizacji Królowej Jadwigi.

W ramach współpracy z księdzem Antonim Ludwiczakiem wspierała wydawane przez niego dzieło „Przyjaciel dzieci”, a także dbała o rozwój metod wychowawczych w przedszkolach. W tym okresie aktywnie wspierała wzmacnianie wychowania przedszkolnego oraz organizacje abstynenckie, w tym „Przyjaciela Trzeźwości”.

W czasie I wojny światowej, w „Naszym Kąciku”, zapewniała dzieciom pocieszenie i motywację do kontynuacji nauki. Redagowała Kącik do końca 1915 roku. W marcu 1916 roku wraz z „Przewodnikiem Gospodarskim” zaczęła występować w dodatku „Gospodyni Wiejska”. Prawdopodobnie od stycznia 1917 roku współpracowała z „Głosem Wielkopolanek”, redagując dział dla dzieci. W czasie wojny aktywnie angażowała się w pomoc potrzebującym, ogłaszając różne zbiórki darów.

Po roku 1919, ze względu na chorobę matki, Paula ograniczyła aktywność w Kąciku. W listopadzie tego roku wydała wiersz „Kiedyś nam Polskę powrócił Boże”, w którym wyraziła troskę o przyszłość wolnej Polski. 30 listopada 1919 roku zmarła Eleonora Wężykowa, co z pewnością wpłynęło na stan zdrowia Pauli, która przez pewien czas przebywała dla rekonwalescencji w Myjomicach, z dala od codziennych zmartwień, przerywając swoją pracę do 1922 roku.

Lata 1922–1939

Powróciwszy do redagowania Kącika w 1922 roku, podzieliła go między dzieci w różnym wieku, publikując wiersze, obrazki oraz odpowiedzi na listy. W maju 1923 roku Paula Wężyk przeniosła się do Śremu, gdzie podjęła pracę jako wychowawczyni w ochronce dla dzieci, lecz już jesienią wróciła do Poznania na zaproszenie ks. Józefa Kłosa. W kwietniu 1924 roku w „Przewodniku Katolickim” opublikowano pierwszy numer „Opiekuna Dziatek”, gdzie ukazał się wiersz Pauli Wężyk „Jak witają Opiekuna!”. Jej współpraca z tym czasopismem trwała przez następne piętnaście lat, w tym okresie pisała także do „Naszej Przyszłości” i „Małego Przewodnika”.

Powróciwszy do współpracy z redaktorem ks. Tadeuszem Gałdyńskim w „Przyjacielu Trzeźwości”, włączyła się w działalność, pisząc dziecięce wiersze i utwory sceniczne. W tym czasie również współpracowała z różnymi czasopismami religijnymi, w tym z „Małym Światkiem”, redagowanym przez księdza Henryka Szumana. W jej wierszach zawarta była miłość do polskiej muzyki, a w czasach zaborów zachęcała do śpiewu młodzież, aby nie zatracić polskości. Napisała słowa pieśni dla Miejskiego Katolickiego Gimnazjum Żeńskiego w Bydgoszczy oraz do Mszy D-dur, skomponowanej przez ks. kanonika Kazimierza Kleina.

Jej utwory muzykowali znani kompozytorzy, tacy jak Feliks Nowowiejski (1877–1946), Otton Mieczysław Żukowski (1867–1942) oraz Jan Edmund Reszke (1909–1950). W trakcie Powszechnej Wystawy Krajowej, która miała miejsce w Poznaniu w 1929 roku, jej twórczość zaistniała obok prac takich jak Zofia Kossak-Szczuckiej czy Maria Rodziewiczówna. Paula Wężyk aktywnie uczestniczyła w działalności społecznej poprzez Sodalicje i towarzystwa lokalne.

Kiedy w grudniu 1929 roku świętowała jubileusz swojej pracy literackiej, w prasie pojawiło się wiele artykułów okolicznościowych na jej temat. W 1936 roku uhonorowano ją Srebrnym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury za jej wkład w krzewienie literatury. Jednakże losy Pauli na początku wojny są niejasne – opuściła Poznań końcem 1939 lub na początku 1940 roku i znalazła schronienie w Pleszewie.

Lata 1940-1963

Przybyła do Pleszewa, gdzie przebywała w Zgromadzeniu Sióstr Służebniczek Niepokalanie Poczętej Najświętszej Maryi Panny, które prowadziło Dom Opieki dla Dorosłych. W maju 1940 roku działalność ta została zakazana przez Niemców, a w grudniu 1941 roku zajęli ich dom na potrzeby szpitala wojskowego. Siostry szukały nowego schronienia, a Paula Wężyk przybyła do Śremu, gdzie początkowo zamieszkała z rodziną Mieloszyńskich. Utrzymywała kontakt z dziećmi, przygotowując je do pierwszej Komunii, ofiarowując wiersze, które znajdują się w Muzeum Śremskim. W kwietniu 1945 roku wznowiono Zakład dla Ubogich w Śremie, a Paula uzyskała tam samodzielny pokój.

W październiku 1946 roku miała zaszczyt spotkać arcybiskupa Walentego Dymka (1888–1956), który wizytował śremskie parafie, a Paula uczestniczyła w spotkaniu arcybiskupa z uczniami Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego w Śremie. W Śremie, Paula Wężyk nawiązała trwałe relacje ze społecznością lokalną, a jej serdeczna działalność obejmowała również harcerzy. W 1945 roku z jej rękopisu wydano tomik poezji „O mój Jezu, kocham Cię”.

Zmarła 27 kwietnia 1963 roku, a jej pogrzeb odbył się w asyście licznych mieszkańców Śremu 30 kwietnia, kiedy to kondukt żałobny prowadził biskup Franciszek Jedwabski (1895–1975), a Mszę św. pogrzebową odprawił ksiądz Kazimierz Tadrzyński (1891–1980), siostrzeniec poetki. Poetka spoczęła w grobowcu „Familii Tadrzyńskich” na cmentarzu w Śremie, pozostawiając po sobie bogatą spuściznę literacką i społeczną.

Twórczość

Książki

Paulina Wężyk była utalentowaną autorką, która w swoim dorobku literackim pozostawiła szereg ważnych dzieł dla dzieci oraz młodzieży. Jej publikacje to nie tylko wartościowa literatura, ale również piękne ilustracje i okładki, które wzbogacają odbiór twórczości.

Wśród najbardziej znaczących tytułów znajduje się:

• O dzieciach dla dzieci, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1905,
• Westchnienia i uśmiechy, Nakładem i drukiem „Pracy”, Poznań 1909,
• Rok w powiastkach i wierszykach dla dzieci, [Okładka i ilustracje Jan Wroniecki], Nakładem i czcionkami Drukarni „Pracy”, Poznań 1912,
• Rok w powiastkach i wierszykach dla dzieci, [Okładka i ilustracje Jan Wroniecki], Nakładem i czcionkami Drukarni „Pracy”, Poznań 1913 [wznowienie],
• Zbudzenie śpiących rycerzy, Baśń fantastyczna w 3 odsłonach, Czcionkami Drukarni „Dziennika Poznańskiego”, Poznań 1918/1919,
• Zbudzenie śpiących rycerzy, Baśń fantastyczna w 3 odsłonach, Czcionkami Drukarni „Dziennika Poznańskiego”, Poznań 1922 [drugie wydanie],
• Święte powołanie, Misyjny obrazek sceniczny w 3 odsłonach, Nakładem Zakładu Misyjnego św. Józefa w Górnej Grupie 1926,
• Dziewczęce dusze, Misyjny obrazek sceniczny w dwóch odsłonach, Nakładem Zakładu Misyjnego św. Józefa w Górnej Grupie 1927,
• Kochajmy ptaszki i zwierzęta, Fiszer i Majewski Księgarnia Uniwersytecka, Poznań 1929,
• Droga do Nieba, Zbiór pięknych wierszyków o Dzieciątku Jezus dla dzieci. Nakładem drukarni „Powściągliwość i Praca”, Kraków 1929,
• Nasz wróg, Zbiór wierszy, powiastek i obrazek sceniczny. Katolicki Związek Abstynentów, Poznań 1929,
• Powiastki i opowiadania, Nakładem Wydawnictwa „Małego Misjonarza” w Górnej Grupie pod Grudziądzem 1929: Tom 1: Promyczek Boży. Tom 2: Bez opieki. Tom 3: Laleczka,
• Droga do Nieba, Zbiór pięknych wierszyków o Dzieciątku Jezus dla dzieci. [Okładka i ilustracje Michalina Janoszanka]. Nakładem drukarni „Powściągliwość i Praca”, Kraków 1930. [ponowny druk],
• Jak trwoga to do Boga, czyli jak biały zamienił się w murzyna. Obrazek z życia misyjnego w 1. akcie. Z francuskiego uzupełniła i przerobiła P[aula] W[ężyk], Sodalicja św. Piotra Klawera, Kraków 1931,
• Kwiat polskiej ziemi, Obrazek ludowy sceniczny w 5 odsłonach ze śpiewami układu ks. Franciszka Walczyńskiego. Nakład i własność Urzędu Parafialnego w Zabawie. Tarnów 1931,
• Błogosławieni którzy chwalą Pana, Sztuka w trzech aktach. Czcionkami i nakładem Misjonarzy Słowa Bożego, Górna Grupa 1933,
• Ja o Was nigdy nie zapomnę! Obraz sceniczny w sześciu odsłonach. Rzecz dzieje się w kolonii polskiej „Orzeł Biały” w Brazylii w roku 1932-32. Nakładem Seminarium Zagranicznego, Potulice 1935,
• Dla Boga i Ojczyzny, Obraz sceniczny w czterech aktach, Nakładem Seminarium Zagranicznego, Potulice 1935,
• Jone-K. Misyjny obrazek sceniczny w trzech aktach. Józef Świętek, [opracowanie Paula Wężykówna], Nakład i druk Wydawnictwa Misjonarzy Słowa Bożego w Górnej Grupie 1936,
• Dla ministrantów, Powinszowania, deklamacje, obrazki sceniczne, hymny, Nakładem Księży Proboszczów Poznańskich, [Poznań] 1935,
• Nawrócony, Misyjny obrazek sceniczny w 4 odsłonach. Nakładem i drukarnią Księży Misjonarzy Słowa Bożego, Górna Grupa 1937,
• Feluś i inne pobożne dzieci, Fragmenciki z ich życia. Nakładem i drukarnią Księży Misjonarzy Słowa Bożego, Górna Grupa 1938,
• O mój Jezu, kocham Cię, Wierszyki religijne dla dzieci. Nakładem Powiatowego Komitetu Opieki Społecznej w Śremie, Śrem 1945,
• Jak się bawią nasze dzieci, Książeczka z obrazkami dla najmłodszych, Paula Wężyk, Janina Jellaczyc, Zofia Sokołowska. [Okładka Czesław Kuryatto; ilustracje Wanda Świdowa]. Nakładem Księgarni św. Jacka w Katowicach, Katowice 1946,
• Syn Niemki, Pulaski, Wis. [USA], Wydawnictwo OO. Franciszkanów, 1954.

Pieśni z nutami

Twórczość Pauliny Wężyk obejmowała także muzykę, w tym piękne hymny i pieśni, które były wykorzystywane w różnych okazjach kościelnych oraz edukacyjnych. Jej kompozycje to nie tylko utwory o walorach artystycznych, ale także duchowych.

Niektóre z jej utworów to:

• Hymn ministrantów, Muzyka Jan Edmund Reszke; słowa Paula Wężykówna, Poznań 1934,
• Królowa Panieńska, Pieśń uczennic Miejsk[iego] Katol[ickiego] Gimn[azjum] Żeńskiegow Bydgoszczy: śpiew [i] fortepian lub harmonium. Muzykę skomponował prof. [Leon] Fengler; słowa napisała Paula Wężyk, Bydgoszcz 1924 [druk],
• Tryumfalna msza polska, Na chór mieszany: op. 13, tenor, bas. Muzyka Kazimierz Klein; słowa Pauly[!] Wężykównej [!], Poznań: K.T. Barwicki, 1948,
• Tryumfalna msza polska, Na chór mieszany z tow[arzyszeniem] organów. Op.13. ułożył Kazimierz Klein; słowa Pauly[!] Wężykówny [!], Poznań: K.T. Barwicki, 1949.

Upamiętnienie

W grobowcu Familii Tadrzyńskich na cmentarzu parafialnym przy śremskiej farze spoczywa Paula Wężyk. Na ścianie tego miejsca upamiętnienia została zamieszczona tablica, której fundatorami byli członkowie poznańskiego oddziału Związku Literatów Polskich. Decyzję o przekazaniu tej pamiątkowej tablicy podjęto podczas walnego zebrania sprawozdawczo–wyborczego, które miało miejsce 12 listopada 1963 roku, a przewodniczył mu poeta Edwin Herbert (1910–1974).

Paula Wężyk ma swój biogram w Archiwum Historii Kobiet. O jej życiu i twórczości pisał Sławomir Leitgeber (1921-2010), wnuk siostry poetki, Anieli. To właśnie on jest autorem biogramu, który został zamieszczony w Wielkopolskim słowniku biograficznym. W recenzji fragmentu wiersza „Kocham Śrem” autorstwa Adama Podsiadły, opublikowanego w 1990 roku w miesięczniku „Głos Śremski”, poeta został przywołany do wspomnień.

W Kępnie regionalista Henryk Tyszkiewicz przypominał o wkładzie Wężyk w rozwój lokalnej kultury. W szczególności, ważną rolę w popularyzacji twórczości poetki odegrało Muzeum Śremskie, które organizowało spotkania i wieczory wspomnieniowe z udziałem takich osobistości jak Sławomir Leitgeber oraz Józef Drążkiewicz (1944-2017). Danuta Płygawko i Barbara Nowicka, która również stworzyła biogram poetki, przyczyniły się do propagowania jej twórczości, wpływając na zachowanie jej pamięci.

W 2022 roku w serii „Śrem w małych monografiach” opublikowano książkę Danuty Płygawko i Ewy Bąk pt. „Paula Wężyk (1876-1963). Poetka, która pokochała Śrem”, której wydawcą jest Biblioteka Publiczna w Śremie. Natomiast 16 września 2023 roku, na elewacji tej samej Biblioteki odsłonięto mural dedykowany poetce. Mural „Paula Wężyk – ocalić od zapomnienia” został zrealizowany dzięki współpracy z Fundacją Autentyczności w Sztuce oraz dofinansowaniu ze środków Biura „Niepodległa”, w ramach Programu Dotacyjnego „Niepodległa”.

---

Oceń: Paula Wężyk

---